Fundi i gazetarisë: rënia e mediave tradicionale dhe rreziku për demokracinë globale

Nga Alexandra Karppi dhe Vanesa Valcheva*, Politico.eu

Në një rajon ku liria e shtypit është tashmë nën presion, mbyllja e paralajmëruar e Al Jazeera Balkans — e cila do të ndalë transmetimet gjatë këtij muaji — përbën thjesht rastin më të fundit në një varg goditjesh ndaj mediave të pavarura.

Viti 2025 ka sjellë një valë mbylljesh në radhët e mediave tradicionale, të cilat për më shumë se tre dekada kanë luajtur një rol vendimtar në ruajtjen e paqes dhe mbrojtjen e demokracisë në Ballkanin Perëndimor. Pa mbikëqyrjen dhe transparencën që këto media siguronin, rreziku i një përshkallëzimi të autoritarizmit në rajon bëhet gjithnjë e më i mundshëm.

Por domethënia e kësaj prirjeje shkon përtej rajonit, duke paralajmëruar agimin e një epoke shqetësuese për demokracinë globale — një epokë “pas-gazetarisë”, ku e vërteta humbet kuptimin e saj.

Ky vit pritej të ishte një moment rilindjeje për mediat evropiane pasi Brukseli miratoi ligje të reja për mbrojtjen e lirisë së shtypit. Në realitet, muajt e fundit kanë sjellë një krizë të thellë, veçanërisht për gazetarët që veprojnë në periferi të Evropës.

Vetëm pak ditë pas inaugurimit të tij, Presidenti amerikan Donald Trump ngriu fondet e huaja për Departamentin e Shtetit dhe Agjencinë për Zhvillim Ndërkombëtar të SHBA (USAID), duke e mbyllur përfundimisht këtë të fundit më 1 korrik. Me mijëra media të pavarura që vareshin nga këto burime financimi, pasojat u ndjenë menjëherë në redaksitë anembanë globit përmes pushimeve nga puna, shkarkimeve dhe mbylljes së zyrave.

Në mars, Trump firmosi një dekret që në thelb çmontoi Agjencinë Amerikane për Mediat Globale — institucion që financon Zërin e Amerikës (VOA) dhe Radion Evropa e Lirë/Radio Liria (REL/RL) — dy ndër mediat më të rëndësishme që raportojnë për Evropën dhe Euroazinë, me një trashëgimi të gjatë në zbardhjen e autoritarizmit.

Edhe pse betejat ligjore po vijojnë, shkurtimet në këto organizata kanë nisur dhe po prekin edhe gazetarët më të njohur në rajon. Ndërkohë, pas 14 vitesh funksionim, edhe Al Jazeera Balkans do të ndalojë zyrtarisht transmetimet.

Mediat e pavarura kanë qenë prej kohësh në krizë financiare. Por tërheqja e menjëhershme e fondeve nga administrata Trump — e ndjekur më pas edhe nga liderë të tjerë me mendësi të ngjashme — ka krijuar një kaos të pamatshëm.

Transmetues si Al Jazeera Balkans, VOA dhe REL/RL ofronin një platformë dhe mbrojtje për qytetarët që denonconin abuzimet me pushtetin dhe kërkonin llogaridhënie — veçanërisht në tregje mediatike të kapura nga shteti, si ato të Ballkanit.

Efektet do të ndihen menjëherë, sidomos në Serbi, ku represioni ndaj mediave dhe shoqërisë civile është intensifikuar paralelisht me ndërprerjen e ndihmës së huaj amerikane. Në qendër të këtij tensioni janë protestat studentore të vazhdueshme, të nisura pas një skandali korrupsioni në nëntor të vitit të kaluar.

Duke u mbështetur në deklaratat e zyrtarëve të Trump-it se fondet e USAID-it janë shpërdoruar, policia serbe bastisi në shkurt zyrat e katër organizatave — një sinjal i qartë për masat që qeveria është e gatshme të marrë kundër kundërshtarëve të saj. Ndërkohë, mbyllja e mëtejshme e mediave në mars përkoi me demonizimin e aktorëve të tjerë të pavarur si Rrjeti Ballkanik për Gazetari Investigative (BIRN) dhe ekspertëve të fushës.

Kjo është ndoshta tabloja më e zymtë, por paqëndrueshmëria qeveritare në Kosovë, tensionet ndëretnike në Maqedoninë e Veriut dhe kriza separatiste në Bosnje-Hercegovinë paralajmërojnë trazira të mëtejshme, ndërkohë që qytetarët kanë nevojë më shumë se kurrë për gazetari të saktë dhe të pavarur.

Në vitet 1990, qeveritë perëndimore investuan miliona në zhvillimin e mediave në rajon, me besimin se një shtyp pluralist do të mbronte shoqëritë post-konfliktuale nga rikthimi i autoritarizmit. Gazetaria nuk shihej vetëm si burim informacioni, por si shtyllë themelore e paqes, tregjeve të lira dhe vetë demokracisë. Ky ishte edhe qëllimi i themelimit të Al Jazeera Balkans, VOA dhe REL/RL.

Por sot, duket se ky bast nuk ka dhënë rezultat. Mbyllja e Al Jazeera Balkans nuk është thjesht fundi i një transmetuesi të respektuar — ajo sinjalizon fillimin e epokës pas-gazetarisë. Gazetaria, ashtu siç e kemi njohur, mund të vazhdojë të ekzistojë, por do të humbasë ndikimin, shtrirjen dhe fuqinë transformuese.

Në këtë realitet që po afron me shpejtësi, informacioni do të jetë i bollshëm, por i pakuptimtë; e vërteta teknikisht do të jetë e aksesueshme, por strukturisht pa peshë; ndërsa arkitektura e medias do të mbijetojë vetëm në dukje, por e zbrazur nga brenda nga dezinformimi, mosbesimi dhe lodhja e donatorëve.

Ky nuk është thjesht një kalim nga media e lirë drejt formave të reja të censurës — është rrëshqitje drejt një rendi të ri botëror, një parajsë për autoritarët, të cilët po e fitojnë luftën e informacionit.

Mbyllja e mediave tradicionale në Ballkanin Perëndimor përbën fundin e një beteje disavjeçare kundër represionit autoritar në Evropë. Dhe ky rajon i vogël është tashmë një eksperiment i gjallë për atë që mund të sjellë e ardhmja — nëse komuniteti demokratik nuk ndërhyn.

Institucionet evropiane duhet të shkojnë përtej menaxhimit të krizave dhe nostalgjisë për epokën e artë të gazetarisë. Qëllimi nuk është vetëm të shpëtohen disa redaksi apo të ruhen disa media të pavarura — por të rindërtohet gazetaria si një e mirë publike, me mbështetjen financiare, infrastrukturën dhe vullnetin politik të nevojshëm.

Si hap i parë, Evropës i duhet me urgjencë një ndryshim në mendësinë kolektive. Brukseli duhet të ndalë së trajtuari gazetarinë si një shtesë të demokracisë — dhe ta shohë atë si një kusht themelor për funksionimin e saj. /Tesheshi.com/

*Alexandra Karppi është menaxhere e kërkimit dhe komunikimit në Iniciativën e Mediave të Lira të Ballkanit. Vanesa Valcheva është koordinatore e operacioneve dhe projekteve në BFMI.