Historiografia dhe Rëndësia e Dokumenteve Arkivore: Rasti Shqiptar në Arkivat e Stambollit, Romes dhe Vjenes – Prof. Dr. Hafiz Metin Izeti

Historiografia si shkencë e ndërtimit të së kaluarës bazohet në parimin themelor e të dëshmuarit, ku burimet primare dhe dokumentet arkivore luajnë një rol kyç. Pa një bazë dokumentare të fortë, çdo narrativ historik rrezikon të bëhet spekulativ ose i ndikuar nga interpretime subjektive. Kjo është veçanërisht e rëndësishme në kontekstin shqiptar, ku historia ka qenë shpesh e stigmatizuar nga propaganda, mitologji kombëtare, apo interpretime të huaja. Studimi i historisë së Shqipërisë kërkon, pra, një kthim rrënjësor tek arkivat që ruajnë gjurmët e pakontestuara të së kaluarës — veçanërisht në ato të Stambollit, Romes dhe Vjenes.

Arkivat e Stambollit, si qendër e ish-Perandorisë Osmane, përfaqësojnë një thesar të pazbuluar për historinë shqiptare. Këtu ruhen regjistrat administrative (si tapu tahrir defterleri), dekretet e sulltanëve, korrespondencat e guvernatorëve, dhe dokumente gjyqësore që dokumentojnë jetën e vilajeteve shqiptare nga shek. XV deri në shek. XX. Këto burime ofrojnë një panoramë të dinamikave sociale, ekonomike dhe politike, duke përfshirë lëvizjet e popullsisë, administrimin e tokës, dhe reagimet ndaj kryengritjeve. Për shembull, regjistrat osmanë tregojnë detaje për shpërnguljen e shqiptarëve në Anadoll ose marrëdhëniet midis elitave lokale dhe qendrës imperiale — gjë qe ndihmon në dekonstruimin e miteve moderne.

Arkivat e Romes, veçanërisht ato Vatikane dhe ato të shtetit italian, ofrojnë një perspektivë tjetër. Vatikani, si qendër e Kishës Katolike, ka ruajtur dokumente që ndriçojnë rolin e klerit katolik shqiptar në formimin e identitetit kombëtar, si dhe marrëdhëniet me Perandorinë Osmane. Nga ana tjetër, arkivat italiane (si Archivio Storico Diplomatico) dokumentojnë interpolitikën e Italisë në Ballkan, veçanërisht në periudhat e Rilindjes Kombëtare dhe okupimit gjatë Luftës së Parë Botërore. Letrat e konsujve italianë në Shkodër ose Durrës, për shembull, zbulojnë strategjitë e Fuqive të Mëdha ndaj çështjes shqiptare.

Arkivat e Vjenes, si qendër e ish-Perandorisë Habsburgase, janë thelbësore për të kuptuar ndikimin austriak në Ballkan. Dokumentet e Ministrisë së Jashtme austro-hungareze, raportet e ushtrisë, dhe korrespondencat diplomatike (sidomos nga konsullatët në Shkodër ose Prizren) tregojnë interesin e Vjenës për Shqipërinë si peng ndaj shtrirjes së Serbisë dhe Rusisë. Këtu mund të gjenden edhe analiza të hollësishme të situatës së vilajeteve shqiptare në shek. XIX, duke përfshirë mbështetjen për autonomi lokale nën Osmanët.

Përdorimi i këtyre arkivave nuk është pa sfida: gjuhët e vjetra (osmanishtja, latinishtja, germanishtja), aksesi fizik, ose interpretimi i kontekstit kërkojnë ekspertizë ndërdisiplinore. Megjithatë, këto dokumente ofrojnë një shpatullë kritike për të demitizuar historiografinë shqiptare. Ato tregojnë, për shembull, se “bashkimi kombëtar” nuk ishte një proces linear, por një peizazh i ndërlikuar prej aleancash lokale, interesh ekonomike, dhe ndërhyrjesh të huaja.

Historia si Dialog me Dëshmitë

Historia shqiptare nuk mund të reduktohet në retorikë, por duhet të jetë një dialog i vazhdueshëm me dokumentet. Arkivat e Stambollit, Romes dhe Vjenes nuk janë thjesht depo letrash — ato janë dëshmitarë të heshtur të një të kaluare që flet përmes fletësh të zbehta. T’i trajtojmë me respekt dhe rigorozitet do të thotë të ndërtojmë një histori më të ndershme, më universale dhe më njerëzore.